Pakistanda Təhsil Prosesi: Təhsil Strukturu, İxtisaslar-ƏN SON 2025

Pakistan dünyanın ən böyük əhalili dövlətlərindən biri olmaqla yanaşı, həm də mürəkkəb və rəngarəng təhsil sisteminə sahibdir. 2025-ci ilin statistikasına görə, ölkədə 230 milyondan çox insan yaşayır və əhalinin 65%-i 30 yaşdan aşağıdır. Bu göstərici təhsil sektorunun ölkənin gələcəyi üçün nə dərəcədə vacib olduğunu bir daha sübut edir. Pakistan təhsil sistemi həm ənənəvi dini məktəbləri, həm də müasir dünya standartlarına cavab verən universitetləri birləşdirir.

Son illərdə Pakistan hökuməti təhsil islahatlarına xüsusi diqqət yetirir, beynəlxalq təşkilatlarla birgə layihələr həyata keçirilir, rəqəmsal texnologiyaların tətbiqi və qızların təhsilə cəlbi sahəsində mühüm addımlar atılır. Lakin ölkədə təhsil bərabərsizliyi, regional fərqlər və maliyyə problemləri də aktual olaraq qalır.

Təhsil Pillələri

Pakistan təhsil sistemi əsasən beş pillədən ibarətdir:

1. Məktəbəqədər (Pre-primary)
2. İbtidai (Primary)
3. Orta (Secondary)
4. Yuxarı orta (Higher Secondary)
5. Ali təhsil (Tertiary/Higher Education)

Orta və Yuxarı Orta Təhsil

Orta təhsil iki mərhələyə bölünür:

• Middle (Grade 6–8)
• Secondary (Grade 9–10)

Burada şagirdlər artıq əsas fənləri daha dərin öyrənir, dövlət imtahanları verir və nəticələrə görə “Matriculation Certificate” əldə edirlər.

Yuxarı orta təhsil (Grade 11–12, “Intermediate”) əsasən “FSc” (elm üzrə) və ya “FA” (incəsənət üzrə) proqramları ilə təmsil olunur. Bu mərhələni bitirən şagirdlər “Higher Secondary School Certificate” (HSSC) alır və universitetə qəbul üçün əsas namizəd sayılır.

Ali Təhsil və Universitet Sistemi

Ali təhsil Pakistanın inkişaf strategiyasında əsas yer tutur. Universitetlər və ali kolleclər dövlət və özəl olmaqla ikiyə bölünür. Hazırda ölkədə 224 akkreditə olunmuş universitet və ali məktəb fəaliyyət göstərir. Pakistanın ali təhsil idarəçiliyini isə Higher Education Commission (HEC) həyata keçirir.

Ali təhsil üç əsas pilləyə bölünür:

• Bakalavr (Bachelor’s) – adətən 4 il (bəzi humanitar ixtisaslarda 2 il)
• Magistratura (Master’s) – 2 il (bəzi proqramlarda 1,5 il)
• Doktorantura (PhD) – 3-5 il arası

Pakistanın Təhsil İdarəetmə Sistemi və Dövlət Siyasəti

Pakistan federativ dövlət olduğu üçün təhsil siyasətinin hazırlanması və icrası həm federal, həm də əyalət səviyyəsində aparılır. Federal hökumət əsasən təhsil standartları, kurikulumun hazırlanması və ali təhsil sahəsində tənzimləyici funksiyanı icra edir. Əyalətlər isə məktəblərin infrastrukturuna, müəllimlərin işə qəbuluna və yerli layihələrə məsuliyyət daşıyır.

Təhsil Nazirliyi və HEC

Federal Səviyyədə Təhsil Nazirliyi və Higher Education Commission (HEC) ali təhsilin keyfiyyətinə, universitet akkreditasiyasına və qlobal elmi əməkdaşlığa nəzarət edir. HEC Pakistan universitetlərini beynəlxalq reytinqlərə daxil etmək, xaricdə təhsil alan tələbələrin sayını artırmaq və ölkədə tədqiqat mədəniyyətini formalaşdırmaq üçün bir sıra layihələr həyata keçirir.

Dövlət və Özəl Təhsil: Müqayisə və Sosial Təsir

Pakistan təhsil sistemində dövlət məktəbləri ilə yanaşı, özəl məktəblər və ali təhsil müəssisələri də geniş yayılıb. Son rəsmi statistikaya əsasən, orta təhsildə şagirdlərin 44%-i özəl məktəblərdə təhsil alır. Özəl məktəblərdə təhsil haqqı, tədris dili (çox vaxt ingilis dili) və təlim metodları dövlət məktəblərindən fərqlənir.

Özəl təhsil müəssisələrinin üstünlükləri:

• Beynəlxalq proqramlar (Cambridge, O-Level, A-Level)
• Ən yeni texnologiyalar, müasir sinif otaqları
• Güclü müəllim heyəti və xarici müəllimlərin cəlbi
• Yüksək nəticə və universitet qəbul göstəriciləri

Bununla belə, ölkənin kənd və ucqar bölgələrində dövlət məktəbləri, hətta dini məktəblər (mədəsələr) əsas təhsil təminatçısıdır.

Təhsil Proqramları və İxtisaslar: Pakistan Modelinin Özəllikləri

Pakistan təhsil sistemində şagird və tələbələr aşağıdakı əsas ixtisas və istiqamətləri seçə bilirlər:

Məktəb və Kollec Səviyyəsində

• Elm (Science) – Biologiya, Kimya, Fizika, Riyaziyyat
• Humanitar və İncəsənət (Arts) – Tarix, Coğrafiya, İqtisadiyyat, Ədəbiyyat, İslamiyyat
• Ticarət (Commerce) – Mühasibat, Biznesin əsasları
• Texniki və Peşə Təhsili – İT əsasları, Elektronika, Avtomexanika, Sənaye texnologiyaları

Ali Təhsil Səviyyəsində

Elm və Texnologiya

• Kompüter elmləri və proqramlaşdırma
• Süni intellekt və Data Science
• Elektronika və telekommunikasiya
• Fizika, Kimya, Biotexnologiya

Tibb və Sağlamlıq Elmləri

• MBBS (Bakalavr of Medicine and Surgery)
• BDS (Stomatologiya)
• Əczaçılıq
• İctimai səhiyyə, Biotibbi mühəndislik

İctimai və Humanitar Elmlər

• Beynəlxalq münasibətlər
• Siyasi elmlər
• Psixologiya
• Sosial iş
• Hüquq və hüquqşünaslıq

Biznes və İdarəetmə

• MBA (Biznesin idarə olunması magistri)
• Maliyyə, Mühasibat
• Marketinq və HR

Kənd Təsərrüfatı və Təbii Elmlər

• Kənd təsərrüfatı elmləri
• Ətraf mühitin qorunması
• Yer elmləri və geologiya

Peşəkar və Texniki Təhsil

• İnşaat, mexanika, avtomatika
• İT və proqramlaşdırma
• Sənaye idarəetməsi

Tədris Dilləri və Multikultural Təhsil Mühiti

Pakistan çoxdilli bir ölkədir və bu, təhsil sisteminə də sirayət edib. Tədris dilləri aşağıdakı kimidir:

• Urdu dili (dövlət və əksər dövlət məktəblərində)
• İngilis dili (özəl və elit dövlət məktəblərində, ali təhsil müəssisələrində)
• Regional dillər (punjabi, sindhi, pashto, baluchi və s.)

Ölkənin aparıcı universitetlərində təhsil, əsasən, ingilis dilində həyata keçirilir. Pakistan HEC 2024-cü ildən etibarən ali təhsildə ingilis dili üzrə minimal dil göstəricilərini məcburi edib.

Qızların Təhsilinə Xüsusi Diqqət

Pakistanın təhsil sistemində gender bərabərsizliyi uzun illərdir ki, aktualdır. BMT-nin son hesabatına görə, qız uşaqlarının orta məktəbə davamiyyəti şəhərlərdə 85%, kənd yerlərində isə 51%-dir. Hökumət və QHT-lər qızların təhsildə iştirakını artırmaq üçün stipendiya, xüsusi məktəblər və ictimai təşviqat proqramları həyata keçirir. 2023-cü ildə qadın bakalavr məzunlarının nisbəti 43%-ə çatıb.

Təhsil Keyfiyyəti və Akademik Reytinqlər

Pakistan universitetləri son illərdə dünya reytinqlərində irəliləyişə nail olub. QS World University Rankings 2025-ə görə, aşağıdakı universitetlər Asiya üzrə ilk 500-lükdədir:

• National University of Sciences and Technology (NUST), Islamabad
• Quaid-i-Azam University, Islamabad
• Lahore University of Management Sciences (LUMS)
• University of the Punjab, Lahore

Pakistanda ali təhsildə əsas inkişaf prioritetləri arasında beynəlxalq akkreditasiyaların alınması, tədqiqat məqalələrinin və innovasiya layihələrinin sayının artırılması, eləcə də xarici tələbə kontingentinin böyüməsi durur.

Pakistan Təhsil Sistemində Rəqəmsal Transformasiya

COVID-19 pandemiyası Pakistanda təhsil sektorunda rəqəmsal keçidi sürətləndirdi. Artıq ölkədə onlayn dərslər, dövlət və özəl məktəblər üçün vahid təhsil platformaları, distant kurslar, universitetlərin “virtual campus”ları fəaliyyət göstərir.

2024-cü ilin sonuna olan məlumata görə, Pakistanda 13,5 milyon şagird və tələbə “Taleemabad”, “Edkasa” və “Learn Smart Pakistan” kimi rəqəmsal platformalardan istifadə edir.

Beynəlxalq Əlaqələr və Xaricdə Təhsil

Pakistan ali təhsil sistemi beynəlxalq proqramlarla da zəngindir:

• Erasmus+, Fullbright, Chevening və digər təqaüd proqramları ilə Avropa və Amerika universitetlərinə tələbə göndərir.
• Çində təhsil alan pakistanlı tələbələrin sayı 28,000-dən çoxdur (2024).
• Pakistan universitetləri xarici tələbələr üçün xüsusi qəbul kvotaları və təqaüd imkanları yaradır.

Pakistanda təhsil prosesi müxtəliflik, inkişaf və çağırışlarla doludur. Ölkənin təhsil sistemi həm ənənə və dinin təsiri, həm də qlobal trendlər və müasir texnologiyaların təsiri ilə formalaşır. Dövlət islahatları, beynəlxalq əməkdaşlıqlar, özəl sektorun və QHT-lərin fəaliyyəti nəticəsində təhsil keyfiyyətində və əlçatanlıqda müsbət dinamika müşahidə olunur. Lakin regionlararası bərabərsizlik, gender fərqi və maliyyə problemləri hələ də qalır.

Gənc və dinamik əhalisi, yeni texnoloji imkanlar və strateji baxışla Pakistan gələcəkdə həm ölkə daxilində, həm də beynəlxalq səviyyədə rəqabətli və dayanıqlı təhsil sisteminə çevrilmək potensialına malikdir

Ən çox verilən suallar

1. Pakistanda məktəb təhsilinin əsas pillələri hansılardır?
   Məktəbəqədər, ibtidai (Grade 1-5), orta (Grade 6-10), yuxarı orta (Grade 11-12) və ali təhsil mərhələlərini əhatə edir.
2. Ali təhsildə əsas ixtisaslar hansılardır?
   Tibb, mühəndislik, kompüter elmləri, hüquq, biznes idarəçiliyi, kənd təsərrüfatı və sosial elmlər əsas ixtisaslardır.
3. Pakistanda təhsil sistemi hansı dildə aparılır?
   Əsas tədris dilləri urdu və ingilis dilidir, bəzi regionlarda isə yerli dillərdən istifadə olunur.
4. Pakistan universitetləri beynəlxalq səviyyədə tanınırmı?
   Bəli, NUST, Quaid-i-Azam University, LUMS kimi universitetlər beynəlxalq reytinqlərdə yüksək pillələrdə qərarlaşır.
5. Qızların təhsil səviyyəsi və imkanları necədir?
   Şəhərlərdə qızların təhsildə iştirakı 85%, kəndlərdə isə 51%-dir. Dövlət və QHT-lər qızların təhsilə cəlbi üçün xüsusi proqramlar həyata keçirir.
6. Özəl və dövlət məktəbləri arasında hansı fərqlər var?
   Özəl məktəblərdə təhsil haqqı, tədris dili (əsasən ingilis dili) və tədris keyfiyyəti daha yüksəkdir, dövlət məktəbləri isə daha çox ucqar bölgələrdə fəaliyyət göstərir.
7. Pakistanda ali təhsilin idarəçiliyi necə həyata keçirilir?
   Ali təhsilin tənzimlənməsi və keyfiyyətə nəzarəti Higher Education Commission (HEC) tərəfindən həyata keçirilir.
8. Beynəlxalq təhsil proqramlarında iştirak edən pakistanlı tələbələrin sayı nə qədərdir?
   2024-cü ildə 62,000-dən çox pakistanlı tələbə xaricdə, əsasən Çin, Avropa və ABŞ universitetlərində təhsil alır.
9. Pakistanda rəqəmsal təhsil nə dərəcədə inkişaf edib?
   2024-cü il etibarilə 13,5 milyon şagird və tələbə müxtəlif rəqəmsal platformalardan istifadə edir, onlayn dərslər və distant təhsil geniş yayılıb.
10. Ali təhsildə qadın tələbələrin faizi nə qədərdir?
    Son statistikaya əsasən, Pakistan ali məktəblərində qadın tələbələrin payı 48%-dir.